Aerosoller Nedir?

Havadaki bu küçük parçacıklar atmosfer boyunca hareket eder.

“Aerosol” deyince, birçok insan, saç spreyi veya temizleyici kutularını düşünecektir. Bu kelime aslında çok daha genel bir şeye atıfta bulunuyor. Bir gazda asılı kalan herhangi bir küçük katı veya sıvı parçacık bir aerosoldür (AIR-oh-sahl).

Sprey boya, küçük, asılı pigment parçacıkları içeren bir gaz salan aerosol kutularında bulunur.

Atmosferimizi oluşturan gazlarda çok sayıda küçük parçacık da asılıdır. Bilim adamları aerosollerden bahsettiğinde, genellikle havamızdakilerden bahsediyorlar.

En yaygın aerosollerden bazıları doğal olarak oluşur. Orman yangınları ağaçları kuruma çevirir. Bitki poleni ve mantar sporları, uzun mesafeler kat edebilen aerosollerdir. Okyanusta çarpışan dalgalar havadaki tuzları oluşturur. Kuru bölgelerde rüzgarlar toz üfler. Volkanik patlamalar kül oluşturur. Grip veya COVID-19 bulaşmış birinin hapşırması, havada saatlerce asılı kalabilen virüs yüklü aerosolleri serbest bırakabilir.

İnsan faaliyetleri de aerosoller üretir. Bunlara bazen antropojenik (AN-throh-poh-JEN-ik) aerosoller denir. Bir örnek, kömür ve petrol gibi fosil yakıtların yakılmasıdır. Odun ve kömür yakmak da aerosolleri serbest bırakır. Aerosoller ayrıca, insanlar kayalardan metal çıkardıkça, ürünler üretirken, toprağı işledikçe ve ev temizleyicileri ve havayı koklayan diğer ürünleri kullandıkça etrafa saçılır. Bu tür antropojenik aerosoller artık atmosferdeki her 10 aerosolden birini oluşturuyor.

Nicolas Bellouin, İngiltere'deki Reading Üniversitesi'nde iklim bilimcidir. Aerosollerin Dünya'nın iklimini nasıl etkilediğini araştırıyor. Bu karmaşık çünkü pek çok şey onları üretebilir. Aerosoller ayrıca farklı boyutlardan gelir ve farklı malzemelerden yapılır.

“Bu farklılıklar, iklimi aynı şekilde etkilemedikleri anlamına geliyor” diye açıklıyor. Deniz tuzu gibi açık renkli aerosoller ışığı yansıtabilir. Bu, güneşin ısısını uzaya geri göndererek Dünya'nın yüzeyini soğutur. Bununla birlikte, bir orman yangını tarafından yayılan simsiyah kurum, güneşin sıcaklığını emer. Aerosoller bunu yüksek irtifalarda yaptığında, güneş ışığının daha azı gezegenin yüzeyine ulaşır. Karanlık aerosoller buz ve kar üzerine düştüğünde onları karartırlar. Bu, albedolarını düşürür ve bu da erimeye neden olabilir. Genel olarak Bellouin, "çoğu aerosol soğutmaya neden olur" diye belirtiyor.

Kimya, ayrıca aerosollerin Dünya'nın sıcaklığını nasıl etkilediğini de açıklar. Bazı aerosoller, sera etkisi olarak bilinen şeyle ısıyı gezegenin yüzeyine yakın bir yerde tutar . Ancak birlikte alındığında, aerosollerin soğutma etkileri baskın olma eğilimindedir.

Bir aerosolün yere düşmesi veya gökyüzünde uzun süre kalması, kısmen boyutuna bağlıdır. Bazı aerosoller o kadar küçüktür ki görünmezler. Gerçekten de, bazı zehirli kirleticiler o kadar küçüktür ki, sağlıksız seviyelerde bulunsalar bile gökyüzü berrak mavi görünebilir. Diğerleri sahildeki kum taneleri kadar büyüktür. En küçük parçacıklar atmosferde saatlerce veya haftalarca asılı kalabilir. Daha büyük, daha ağır olanlar saniyeler ila dakikalar içinde yere düşebilir.

Aerosollerin de farklı şekilleri vardır. Örneğin volkanik kül parçacıkları pürüzlüdür. Sıvı damlacıkları yuvarlak olma eğilimindedir. Bu tür şekil farklılıkları, aerosollerin havada nasıl davrandığını da etkiler.

Aerosoller küresel su döngüsünde bile önemli bir rol oynamaktadır . Atmosferdeki su buharını çekerler. Bu, su moleküllerinin bu küçük toz, kurum, tuz veya külün etrafında yoğunlaşarak su damlacıkları oluşturmasına neden olur. Bu damlacıkların kütleleri bulutlara dönüşür.

Bir bulutta çok sayıda aerosol varsa, o bulut normalden çok daha fazla bireysel su damlasına sahip olma eğiliminde olacaktır. Dahası, her damlacık da normal bir buluttakinden daha küçük olma eğiliminde olacaktır. Bu, bulutları daha parlak hale getirerek güneşin ısısını daha fazla yansıtmalarına neden olabilir. Yani, tıpkı aerosollerin kendilerinin yaptığı gibi, bu bulutlar da Dünya'nın sıcaklığını azaltabilir. Bulutların sayısı ve atmosferdeki konumları daha sonra yağmur ve kar yağışı modellerini etkileyebilir.

Havayı kirleten birçok aerosol insan sağlığı için de risk oluşturmaktadır. Reading'den Bellouin, "Her yıl, milyonlarca insanın yaşamları kötü hava kalitesi nedeniyle birkaç ay kısalıyor, bu genellikle aerosollerden kaynaklanır. Zararlı aerosoller, yangınlardan kaynaklanan toz, kurum ve endüstriyel tesisler tarafından yayılan kimyasalları içerir. Bununla birlikte, aerosoller doğal döngülerde de olumlu bir rol oynayabilir. Örneğin, Sahra'dan taşınan toz , Amazon yağmur ormanlarındaki ve okyanustaki bitkilere besin sağlar." diyor.

Kaynak: https://www.sciencenewsforstudents.org/article/explainer-what-are-aerosols